گذری کوتاه بر چگونگی تکامل علمی و فرهنگی اسلام

فرهنگ و دانش افراد جامعه، مهمترین شاخص ارزشی آن به حساب می‌آید. از آنجا که تمام باورهای بنیادی و ساختارهای فکری انسان‌ها برگرفته از فرهنگ‌ آنان است، نقش عمده و سازنده آن را در زندگی انسان نمی‌توان نادیده گرفت.

جایگاه علم و فرهنگ در جامعه بشری به اندازه‌ای حایز اهمیت است که تمام ملل و تشکل‌های جهان را از گذشته تا حال، بر اساس غنای فرهنگی و علمی آن می‌سنجند و برای پی‌بردن به ارزش و جایگاه آنان، از «سنجه فرهنگ و علم» استفاده می‌کنند. بنابراین فرهنگ و علم، ترازی دقیق و مهم در روند بررسی شخصیت‌ها، باورها، روحیه و ارزش آدمی است.

این سنجه در اسلام نیز معنایی ویژه دارد و از جایگاهی قابل توجه برخوردار است. اسلام که از هر عیبی به‌دور است، به جلوه‌های زیبای فرهنگ و ارزش‌های آن توجه خاص داشته، مسلمانان را نسبت به تکامل علمی و فرهنگی ترغیب کرده است.

ارزش تکامل فرهنگی و ترقی علمی را از منظر اسلام زمانی درمی‌یابیم که بدانیم مهمترین معجزه پیامبر اسلام(ص) کتاب است؛ همان کتابی که هیچ شک و ریبی در آن نیست و مایه هدایت تقوا پیشگان است. نیز هنگامی اهمیت این مطلب رخ می‌نماید که بدانیم آغاز رسالت پیامبر اسلام(ص) با فرمان خواندن (اقرأ) شکل گرفته، برای تبیین این فرمان واژه‌هایی مانند «قلم» و «عِلم» به کار گرفته شده است. بنابراین پایه‌های بنیادی و مبانی فکری اسلام، با رویکرد ترقیِ علمی و تکامل فرهنگی انسان‌ها ساخته و پرداخته شده است.

تکامل علمی و فرهنگی از منظر اسلام مصداق‌های گوناگون دارد که برای هریک زمینه‌های مناسب آن، درخور توجه است و اگر بستر مناسب برای رشد و پیشرفت آن فراهم‌نشود، بی‌تردید عقب‌ماندگی و زوال‌فرهنگی بر جامعه اسلامی سایه افکنده‏، پسرفت همگانی جایگزین پیشرفت عمومی خواهدشد.

اهتمام ویژه به کتاب‌خواندن

کتابخوانی از بهترین راهکارهای گسترش شاخص ارزشمند فرهنگ در جامعه است. تبلیغ کتاب‌های مفید و ترویج مطالب سودمند را می‌توان قدرتمند‌ترین ابزار رشد فرهنگ و علم در جامعه دانست؛ زیرا کتاب یاری مهربان، رفیقی بی‌کلک و راهنمایی دلسوز است که راه را از بیراهه می‌نماید تا مردمِ نابینا در چاه غفلت سقوط نکنند یا هرسنگی به پای لنگی ننشیند.

گذشته از آن، کتاب منشأ و خاستگاه اصلی تمام فرهنگ‌ها در تاریخ بشر است و هیچ یک از باورها فرهنگ‌های بشری خاستگاهی غیر از آن ندارد؛ اما دین اسلام که نسخه نهایی ادیان الهی و دربردارنده تمام خوبی‌ها است، از کتاب و ترویج فرهنگِ کتابخوانی، بیشترین بهره را برده است؛ تا جایی که امیر کلام، در کلامی ارزشمند، به حفظ و کتابت علم دستور می‌دهد: «قيّدوا العلم بالكتابه»؛ علم {مطالب علمی} را با کتابت به قید بکشید، {تا از ذهن‌ها فرار نکند}.

این فرمایش حکیمانه معناهای ژرف دارد که برای نمونه به سه مورد از آن اشاره می‌کنم:

اول آنکه علم اگر کتابت شود و به صورت کتاب درآید ماندگاری و بقای آن چند برابر می‌شود تا اینکه به زبان، جاری و به حافظه شنونده اعتماد شود.

دوم آنکه کتابت به طور طبیعی، از گزینش مناسب کلمات و چینش منطقی آن در کنار یکدیگر حاصل می‌شود؛ در حالی که بیان، از دقت کافی برخودار نیست و گوینده ممکن است اغلب اوقات در پی زیباگفتاری باشد تا سخن را به زیبا‌ترین شکل ادا کند؛ اما به محتوای کلام توجه خاص نداشته باشد.

سوم آنکه کتابت، دقیق و پرمحتواست و گاهی نویسنده‌ای مدتی طولانی‌ را به نوشتن چند عبارت مختصر اختصاص می‌دهد؛ اما در قالبِ گفتار و بیان مطالب به صورت شفاهی، غالباً گوینده در صدد بیشتر گفتن است تا خوبتر گفتن.

توصیه به علم اندوزی

یکی از مهم ترین عواملی که براثر آن مسلمانان دارای وسعتِ دید شدند و بصیرت همگانی نصیب‌شان شد، فرمایش گرانمایه رسول خدا(ص) بود که با توجه به شرایط آن روزگار‏، به مسلمانان دستور داد علم را بیاموزند و دانش را بطلبند، حتی اگر در چین باشد: «اطلبوا العلم ولو بالصين»؛ علم را بطلبید {در پی‌آن باشید} حتی اگر {علم}در چین باشد.پس از آن مسلمانان تنگ‌نظری‌های بیهوده و تعصب‌های جاهلانه را کنارگذاشتند و به سبب وسعت فکر و اندیشه‌ای که حاصل شده بود پارا فراتر از مرزهای جغرافیایی گذاشتند و برای کسب دانش و معرفت همت نمودند.

آنان که دریافته بودند پیشرفت علم و فرهنگ، با کوته‌نظری، جمود فکری، سست عنصری و تنبلی به دست نمی‌آید، دشواری‌های گوناگون را برخود هموار کردند و برای کسب علم و معرفت اندوخته‌‌های علمیِ سایر ملل را با آغوش باز پذیرفتند. به این ترتیب مسلمانان در عمل به فرمایش رسول خدا(ص) فرصت‌های نیک را در این راه غنیمت شمردند و پل ارتباطیِ علمی، بین خود و دانشمندان دنیا ایجاد کردند.

در ادامه این اقدامِ فراگیر و انسان‌ساز، محدودیت‌های جغرافیایی، نژادی و مذهبی به اندازه قابل توجهی از جامعه اسلامی برچیده شد و کتاب‌های مهم علمی از سایر زبان‌های زنده دنیا مانند: یونانی، پهلوی، سریانی و آریایی که دسترنج دانشمندان گوشه و کنار جهان بود ترجمه و بین مسلمانان توزیع شد. به این ترتیب، زمینه شکوفایی علمی و بالندگی فرهنگیِ مسلمانان به وسعت کل دنیا فراهم شد.

تداوم راه

در این میان دلیل دیگری نیز برای پیشرفت علمی و تکامل فرهنگی مسلمانان وجود دارد که در تاریخ اسلام آثار چشمگیر و ثمرات بی‌نظیر آن بیان شده است. پس از رسول خدا(ص)، امیرالمومنین علی(ع)و دیگر امامان شیعه، در ادامه فرمایش آن حضرت، افقی تازه و چشم اندازی برجسته را برای مسلمانان به نمایش گذاشتند. حضرت علی (ع) ارزش و قیمت آدمی را به اندازه علم او تعریف کرد و به مسلمانان فرمود: «قیمۀ کل امرء علمه»؛ قیمت {ارزش} هرکس، به اندازه علم او است.

این کلام ژرف نیز دریچه‌ای نو به دنیای پر رمز و راز علم و فن‌آوری بود که شخصیت مسلمانان را نسبت به سایرین ممتاز ساخت و ادامه مسیر تکامل را برای‌شان هموارکرد. به دنبال این تعریف دقیق و جامع، دانش اندوزی و نورافروزیِ علمی در جامعه اسلامی از نان شب واجب‌تر شد و عده زیادی از مسلمانان سعی کردند از قافله علم اندوزان عقب نمانند و هراندازه که ممکن است بردیگری سبقت بگیرند.

نتیجه آن بود که پس از گذشت زمانی نه چندان طولانی، پیشرفت‌ها و موفقیت‌های بی‌نظیرِ علمی نصیب مسلمانان شد و اندوخته‌های دانش آنان، به زبان لاتین در سراسر دنیا دست‌به‌دست چرخید. اینگونه بود که جایگاه علم و فرهنگ در اسلام شناخته شد، منابع علمی مسلمانان در سراسر دنیا نور افشانی کرد و علاوه بر کشورهای اسلامی‏‌، سبب اصلی پیشرفت کشور های اروپایی نیز شد که امروزه آن کشورها را نقاط مدرن جهان می‌نامند.

تبیان