انسان‌‌ها همواره دوره‌ها و چرخه‌های طبیعی زمین را دنبال و ثبت کرده‌اند، حرکت پیچیده زمین و دیگر اجرام آسمانی همواره منشأ شگفتی و حیرت بوده، شگقتی‌ و حیرتی که خود موجب خلق داستان‌ها و افسانه‌های بی‌شماری در سراسر دنیا شده‌است. داستان‌هایی که هنوز هم بر سر زبان‌ها باقی مانده‌اند.

انسان باستان به این دوره‌ها علاقه‌مند بوده‌، زیرا زندگی و وسایل معاشش به آن‌ها بستگی داشته‌است. برای مثال در زمان‌های مشخصی از سال، در مکان‌های ویژه‌ای غذا به وفور یافت می‌شده یا این‌که در زمان‌هایی دیگر هوا رو به گرمی یا سردی می‌گذاشته است،  حتی رابطه‌ای میان دوره تناوب ماه و حاصل‌خیزی کشت‌زارهایش حس کرده بود.

اگر دقت کرده باشید، احتمالاً متوجه شده‌اید که طول روز (و شب) در زمان‌های متفاوت سال، یکسان نیست. و در واقع مدت روز به صورت یک چرخه یک ساله در حال تناوب است. ایرانیان باستان نیز این تغییرات سالانه طول شب و روز را مورد توجه قرار داده بودند و آن را نشانه‌ای از جنگ میان روشنایی (‌خوبی‌ها) و تاریکی (بدی‌ها) می‌دانستند.

اما چرا شب یلدا طولانی‌ترین شب سال نامیده می‌شود؟!

برای درک این مطلب باید نگاهی به حرکت‌های ظاهری خورشید بیندازیم. شاید بدانید که خورشید به سبب حرکت مداری زمین، سالانه یک حرکت ظاهری در آسمان انجام می‌دهد، مسیر این حرکت اصطلاحاً دایرة‌البروج است. باز هم شاید بدانید که دایرة البروج با استوای سماوی زاویه 23.5 درجه می‌سازد، در نتیجه بیشینه میل خورشید در یک سال 23.5+ و کمینه آن 23.5- خواهد بود. با توجه به این موضوع چهار نقطه معروف از مدار زمین و یا به عبارتی از دایرة‌البروج مطرح می‌شوند.

انقلاب زمستانی:  نقطه‌ای از دایرة البروج (مدار کره زمین) است که خورشید در آن به کمینه میل خود (23.5-) می‌رسد.
انقلاب تابستانی: نقطه‌ای از دایرة البروج (مدار کره زمین) است که خورشید در آن به بیشینه میل خود (23.5+) می‌رسد.
اعتدال بهاری: نقطه‌ای از دایرة البروج (مدار کره زمین) است که در آن خورشید روی استوای سماوی قرار می‌گیرد.(نقطه تقاطع استوای سماوی و دایرة البروج)
اعتدال پاییزی: نقطه‌ای از دایرة البروج (مدار کره زمین) است که در آن خورشید روی استوای سماوی قرار می‌گیرد. (نقطه تقاطع استوای سماوی و دایرة البروج)

در واقع اعتدال بهاری و پاییزی تعریف مشابهی دارند و وجه تمایزشان در این است که در اعتدال بهاری خورشید در حال گذر از پایین استوای آسمانی به بالای آن است اما در اعتدال پاییزی درست عکس این موضوع صادق است.

به شکل زیر توجه کنید. در این شکل نحوه حرکت ظاهری روزانه خورشید در سه زمان متفاوت از سال دیده می‌شود. مدار سبز رنگ مربوط به زمانی است که خورشید در اعتدال بهاری قرار می‌گیرد (نخستین روز فصل بهار)، مدار قرمز رنگ زمانی را نشان می‌دهد که خورشید در انقلاب تابستانی است.( نخستین روز ماه تیر) و در نهایت مدار آبی‌رنگ مربوط به انقلاب زمستانی و روز نخست ماه دی است.

این سه مدار را مقایسه کنید. کاملاً مشخص است که مدار آبی‌رنگ بیش‌تر از دو مدار دیگر زیر افق قرار دارد و در نتیجه شب طولانی‌تری از آن‌ها دارد. از طرفی می‌دانیم که در دیگر مواقع سال، حرکت روزانه خورشید مداری بین مدار انقلاب‌ها خواهد بود و هیچ مداری پایین‌تر از مدار آبی‌رنگ قرار نخواهد داشت پس می‌توان نتیجه گرفت که این مدار بیش‌تر از هر مدار دیگری زیر افق قرار دارد. پس در این نقطه از زمان، طولانی‌ترین شب سال را داریم. یعنی همان شب یلدا. خوب با توجه به مطالب گفته شده، به نظر شما طولانی‌ترین روز سال چه زمانی است؟! کمی فکر کنید!

 
شب یلدا در ایران باستان

شب یلدا یا «شب چله» شب اول زمستان و درازترین شب سال است و فردای آن با دمیدن خورشید، روزها بزرگ‌تر شده و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد. این بود که ایرانیان باستان، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی بر پا می‌کردند. این جشن در ماه پارسی «دی» قرار دارد که نام آفریننده در زمان قبل از زرتشتیان بوده است و بعدها  به نام آفریننده نور معروف شد، همان که در زبان انگلیسی “day” خوانده می‌شود. یلدا و جشن‌های مربوطه که در این شب برگزار می‌شود یک سنت باستانی است.

یلدا یک جشن آریایی است و پیروان میتراییسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می‌کرده‌اند. یلدا روز تولد میترا یا مهر است. این جشن به اندازه زمانی که مردم فصول را تعیین کردند کهن است. نور، روز و روشنایی خورشید، نشانه‌هایی از آفریدگار بود، در حالی که شب، تاریکی و سرما نشانه‌هایی از اهریمن.

مشاهده تغییرات مداوم شب و روز مردم را به این باور رسانده بود که شب و روز یا روشنایی و تاریکی در یک جنگ همیشگی به سر می‌برند. روزهای بلندتر روزهای پیروزی روشنایی بود درحالی که روزهای کوتاه‌تر نشانه‌ای از غلبه تاریکی. برای در امان بودن از خطر اهریمن، در این شب همه دور هم جمع می‌شدند و با برافروختن آتش از خورشید طلب برکت می‌کردند.

آیین‏های شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده گویی می‌کنند.

 تبیان